M. Nilgün Ercan
Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) tarafından hazırlanan “Teknoloji ve İnovasyon Raporu 2025: Kalkınma için kapsayıcı yapay zekâ”, genel amaçlı ve önde gelen bir teknoloji olarak YZ’ nin daha kapsayıcı ve eşitlikçi bir doğrultuda gelişmesi konusuna dikkat çekiyor. Rapor, YZ’ nin geniş kapsamlı faaliyet alanlarını etkileyecek, üretkenliği arttıracak bir teknoloji olduğundan hareketle, bugün olduğu gibi söz konusu alanın az sayıdaki teknoloji devinin ve başta ABD ile Çin olmak üzere belirli ülkelerin hakimiyeti altında kalmaması için yapılması gerekenler, YZ alanında gelişmiş ülkelerle gelişmekte olan ülkeler arasındaki farkın azaltılması ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerine ulaşmak için YZ’ den yararlanılması gerektiği gibi konuları ele alıyor. Raporun, “YZ için ulusal politikaların tasarlanması” başlıklı bölümü, ülkelerin sanayi ve inovasyon politikalarına ilişkin dikkate değer hususlar da içerdiğinden gelecek sayıda daha kapsamlı olarak ele alınacaktır. Raporda yer alan diğer kısımlar aşağıda özetlenmektedir.
Gelişen ve öne çıkan bir teknoloji olarak YZ
Yapay zekâ ile şeylerin interneti, robot ve drone teknolojileri, blok zincir gibi dijitalleşmeye dayalı teknolojiler günümüzde öne çıkan teknoloji dalları arasında yer almaktadır. Biyoyakıtlar, yeşil hidrojen, solar PV gibi karbonsuzlaşmaya yönelik teknolojiler ile nano teknoloji ve gen teknolojileri de gelişen diğer dallar arasındadır. Bu teknolojilerin pazar büyüklüğünün 2033 yılında 16,4 trilyon ABD$’ na ulaşacağı, en büyük paya sahip olanın 4,8 trilyon ABD$ ile YZ teknolojileri olacağı tahmin edilmektedir.
Halen bu alanda pazar gücü, Ar-Ge yatırımları, bilgi üretimi ile teknolojinin kullanımı gelişmiş ülkelerin teknoloji devlerinin hakimiyeti altındadır. Gelişen teknolojilerde ABD ve Çin başı çekmektedir. Hakemli makalelerin yaklaşık üçte biri, patentlerin üçte ikisi bu ülkelerden gelmektedir. YZ konusunda da gelişmiş ülkelerle gelişmekte olan ülkeler arasından ciddi farklılıklar bulunmakta olup gereken adımlar atılmadığı takdirde eşitsizliklerin artması olasılığı vardır.
Genel amaçlı bir teknoloji olarak YZ’ nin, ülkelere Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerine ulaşmak için önemli fırsatlar sunabileceği, diğer yandan önemli riskler yarattığı ve etik kaygılara neden olduğu da bilinmektedir. YZ’ nin insanlarla makinaların birlikte çalışacağı Beşinci Sanayi Devrimini ateşleyeceğine de dikkat çekilmektedir
Rapor’ da, mevcut koşullarda YZ’ nin geleceğinde önde gelen dijital teknoloji şirketlerinin ticari hedeflerinin belirleyici olduğuna, bunun ise her zaman kamusal çıkarlarla uyumlu olmadığına dikkat çekilmektedir. Bu durum gözönünde bulundurularak, teknolojinin gelişme doğrultusunun herkes için yararlı ve kapsayıcı olması için hükümetlerin gerekli politikaları oluşturması ve düzenlemeleri yapması gerektiğine işaret edilmektedir.
Notlar: – Önde gelen teknoloji şirketlerinin pazar büyüklüğüne dikkat çekmek üzere 2024 sonu itibariyle dünyada piyasa değerleri en yüksek şirketlerin sıralamasını göstermektedir. -Henüz ileri teknoloji şirketlerinin pazar payı ve kârlarıyla ilgili yapılandırılmış, güvenilir hazır bilgi bulunmamaktadır. Araştırma İngilizce yapıldığından İngilizce konuşan ülkelerden gelen bilgiler daha güvenilir olabilir. – Nvidia, Broadcom ABD; TSMC Tayvan-Çin
Söz konusu teknolojilerin sermaye yoğun olduğu ve emekten tasarruf edilmesine yol açabileceği, bu nedenle düşük ücretler nedeniyle rekabet üstünlüğü sağlayan ülkelerin kazanımlarını ortadan kaldırma sonucunu verebileceği dikkate alınması gereken bir husustur. YZ’ nin insan emeğinin ve becerilerinin yerini almasından çok insan emeğini geliştirmesi için yardımcı olabileceği vurgulanmaktadır. Rapor’ da YZ’ nin gelişmesini hızlandıracak üç temel etken olarak, altyapı, veri ve becerilere dikkat çekilmektedir. Bu üç faktör, bir ülkenin YZ için hazırlıklı olması, sanayi ve inovasyona ilişkin politikalarını geliştirmesi ve küresel YZ yönetişimi ve işbirliğini güçlendirmesi için bir çerçeve oluşturmaktadır.
YZ’ nin üretkenliği ve çalışanların gücünü arttırmasını sağlamak
Önceki teknoloji dalgalarıyla kıyaslandığında YZ’ nin farklılıkları bulunmaktadır: YZ bilişsel görevleri yapabilen, geniş bir yelpazedeki faaliyetleri etkileyen, istihdamın %40’ını etkileyip üretim proseslerini ve iş ilişkilerini dönüştürecek bir potansiyele sahip olan bir teknoloji dalıdır.
YZ, üretkenliği arttıracak, bazı işçilerin kazancını yükseltirken bazılarının da işlerini kaybetmesine neden olacak, işyeri dinamiklerini, emek talebini yeniden şekillendirebilecektir. Teknolojik ilerlemelerle otomasyon artarken ortaya çıkan değer sermaye lehinde olacaktır. Bununla birlikte eğer doğru politika ve stratejiler uygulamaya geçirilirse, YZ işçilerin becerilerini arttırarak onları güçlendirecek bir potansiyele de sahip olabilir. Rapor’ da, gelişmekte olan ülkelerin YZ kullanımından yararlanmak için engellerin üstesinden nasıl gelebilecekleri, kapsayıcı YZ’ nin yaşama geçebilmesi için çalışanları söz konusu teknolojik dönüşümün merkezine yerleştirme gerekliliği üzerinde durulmaktadır.
Bu süreçte YZ’ nin etkisi, otomasyon yoluyla YZ’ nin insan emeğinin yerini alması ya da insan emeğini takviye etmesi ve destek sağlaması (augmentation) ile yeni iş olanakları yaratması gibi hususların kendi arasındaki karmaşık dengelere bağlı olacaktır. Politika yapıcıların bu dinamikleri kavrayarak YZ’ nin yararlarının eşitlikçi bir şekilde dağıtılmasını ve işgücünün dönüşümünün düzgün bir şekilde yapılmasını sağlaması gerekmektedir.
YZ’ nin gelişmekte olan ülkelerdeki uygulaması yerel düzeyde kullanılabilir altyapının oluşturulması, yeni veri kaynaklarından yararlanılması ve birleştirilmesi, YZ ile ilgili becerilerin önündeki engellerin azaltılması ve temel YZ kaynaklarına erişim için stratejik ortaklıklar oluşturulması ile hızlanabilecektir.
YZ’ nin kapsayıcı olabilmesi çalışanların mesleki gelişmesini gerektirmektedir. Bu durum dijital okuryazarlık, yeniden beceri kazandırma ve becerileri yükseltme programları ve yeni iş alanlarına yöneltme konusunda destek vermekle gerçekleştirilebilir. Aynı zamanda çalışanların insani ihtiyaçları dikkate alınarak, iş ortamlarına entegre olan YZ araçlarının tasarımı ve uygulanmasında da yer almaları sağlanmalıdır.
Hükümetler, Ar-Ge fonları, stratejik kamu alımları ve vergi teşvikleri ile insanı tamamlayan YZ teknolojilerini desteklemeli, beyin göçünü azaltmak için emek piyasasındaki olanakları ve kariyer geliştirmek için gereken kanalları oluşturmalıdır.
YZ’ nin sağlayacağı fırsatları kaçırmamak
Raporun bu bölümünde UNCTAD tarafından geliştirilen bir endekse göre Ar-Ge, sanayi, beceriler, finansman gibi hususlar açısından ülkelerin gelişen teknolojilere ne kadar hazır olduklarına ilişkin sıralamalar ele alınmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin YZ ve diğer ileri teknolojiler tarafından yeniden şekillendirilecek bir dünya için kendilerini hazırlamaları gerekmektedir. Bu konuda UNCTAD endeksine göre, gelişmiş ülkeler ön sıraları almakta, bununla birlikte Singapur, Çin ve Hindistan gibi ülkeler de bu alanda öne çıkan ülkeler arasında bulunmaktadır. Gelir düzeyleri nedeniyle kendilerinden pek beklenmeyen bazı ülkelerin de bu konuda yüksek potansiyeli olduğu ve ekonomik gelişme açısından önemli ivme göstereceği gözlenmektedir.
Hükümetler, altyapı, veri ve beceriler konularında kendi YZ kapasitelerini değerlendirmeli, eksik oldukları alanları saptamalı, mevcut teknolojik ve üretim kapasitelerinden hareketle hedeflenenlere geçiş için YZ’ nin getirdiği fırsat ve zorlukları değerlendirmeli, inovasyon sistemlerini güçlendirmelidir.
Altyapı, ülke çapında elektrik ve internet altyapısına dayalı dijital bağlanabilirlik ve bilgisayar sistemlerinin gücü, diğer ilgili ağlar, mimari ve YZ çözümlerini oluşturmak, eğitmek ve kullanmak için gerekli olan diğer kaynakları ifade etmektedir. Veri, değişik kullanım alanlarına uygulanmak üzere YZ modellerini eğitmek için gerekli olup, sadece girdi teşkil etmemekte aynı zamanda YZ sistemleri ile de üretilmektedir. Beceriler ise temel ve ileri YZ becerilerini işaret etmenin yanı sıra YZ’ yi etkin olarak oluşturmak ve kullanmak üzere gereken diğer bağlantılı işgücünü de kapsamaktadır.
Yapısal bir dönüşümü gerçekleştirmek için bilim, teknoloji ve inovasyon konuları ile ilgili kamu otoriteleri, sanayi ve akademinin iş birliği önemlidir. UNCTAD tarafından Bilim, Teknoloji ve İnovasyon politikalarını gözden geçirme konusunda gelişmekte olan ülkelere yardımcı olunacağı belirtilmektedir.
Kapsayıcı ve eşitlikçi YZ için küresel işbirliği
Uluslararası ölçekte YZ yönetişim inisiyatifleri hayli parçalıdır ve gelişmiş ülkelerin hakimiyeti altındadır. YZ teknolojisi kârlarını toplumsal yararların önüne koyan birkaç teknoloji devi tarafından büyük ölçüde kontrol edilmekte; teknoloji sanal ortamda kullanıldığından etkisi sınırlar ötesine taşınmaktadır.
Bu nedenle hükümetler kamu çıkarını öne çıkaran ve YZ’ yi bir kamu malı/hizmeti olarak gören uluslararası programları oluşturmak için faaliyete geçmelidir. Çoğu gelişmekte olan ülke YZ’ nin geleceğine umut bağlamaktadır ancak gidişatı belirleyebilecek etkileri sınırlı olduğundan sonuçta küresel YZ yönetişiminden beklenen yararı elde edememeleri söz konusudur.
Bu durumda, YZ’ nin herkes için erişilebilir ve yararlı olması ile küresel sorunlarla başa çıkmak üzere kapsayıcı inovasyonu güçlendirmek için çoklu paydaş işbirliği gerekmektedir. Hükümetler, şirketler, enstitüler için hesap verebilirlik mekanizmaları oluşturmak için kapsamlı küresel bir çerçeve oluşturulmalıdır.
Bu alanda uluslararası düzeyde atılabilecek adımlar vardır. Kamuya açık olma konusunda sanayi kesiminin taahhütte bulunması YZ sistemlerinde şeffaflık ve hesap verebilirlik hususlarında ilerleme sağlayabilecektir. Bu konuda, çevre ve sosyal yönetişim çerçevesi (ESG) bir model olabilir. Bu modelin YZ’ ye uygulanması halinde, YZ’ nin tüm yaşam döngüsü boyunca yapılacak etki değerlendirmesi ve YZ sistemlerinin nasıl işlediğine dair model geliştiriciler tarafından yapılan ayrıntılı açıklamalar değerlendirme kapsamı içine alınabilir. Ortak standartlar oluştuğunda, uyumluluk durumunu denetlemek için destekler de sağlanarak, gönüllü sertifikasyonlardan zorunlu olanlara geçilebilir.
Örneğin, CERN modelinden esinlenerek YZ altyapısına eşitlikçi bir erişim sağlamak üzere ortak bir tesis oluşturulabilir. Ayrıca, hükümetler, dijital kamu altyapısını (DPI) geliştirmek ve YZ alanında yerel inovasyon ekosistemleri oluşturmak amacıyla kamu -özel işbirliğine gidebilir. İhtiyaçlara göre tasarlanmış DPI sistemleri YZ uygulamasını ve gelişimini desteklemek için gerekli kaynak ve hizmetleri sağlayabilir.
Açık veri ve açık kaynak gibi açık inovasyon modelleri kapsayıcı YZ inovasyonunu güçlendirmek ve bilgiyi demokratikleştirmek için uygun olabilir. Bu şekilde dünya çapındaki değerli ancak parçalı olan açık YZ kaynaklarının koordinasyonundan ve uyumlu olmasından uluslararası toplum ve topluluklar yarar sağlayabilir. Ortak standartları olan, birbirine bağlı ve karşılıklı işleyen bilgi havuzları hem küresel bilgi temelini geliştirecek hem de kalite ve güvenlik açısından güvenilir merkezlere erişim olanağı sağlayacaktır.
BM İklim Teknolojileri Merkezi ve Ağı gibi, küresel ölçekte YZ odaklı bir merkez ve ağın kurulması YZ kapasitesini oluşturmak, teknoloji transferini kolaylaştırmak ve gelişmekte olan ülkelere teknik yardımda eşgüdümü sağlamak için yararlı olabilir.
Bölgesel inovasyon merkezleri ve uzman ağları vasıtasıyla bilim ve teknoloji alanında Güney-Güney iş birliğini sağlamak, gelişmekte olan ülkeler için ortak YZ sorunlarını çözme kapasitesini arttırmakta faydalı olacaktır. Bir yandan mevcut ticaret anlaşmalarına YZ teknolojisi ve hizmetleri ile ilgili şartları dahil etmek, öte yandan bölgesel enstitüler vasıtasıyla en iyi uygulamaları paylaşmak ve uyumlu YZ politikaları geliştirmek yarar sağlayabilir.