Çeviri: M. Nilgün Ercan
Avrupa Üniversiteler Birliği (European University Association) tarafından Avrupa Komisyonu’ nun çağrısına cevap olarak yayımlanan 3 Haziran 2025 tarihli politika bildirimi aşağıda verilmektedir:
“Avrupa Birliği’ nin YZ’ ya yönelik hedeflerinde Üniversitelerin Rolü”
Avrupa Komisyonu’ nun Bilimde YZ Avrupa Stratejisini belgelemek için yaptığı çağrıya yanıt / Haziran 2025
Araştırma için YZ kullanımı son yıllarda hızla artmıştır. Kuşkusuz, teknoloji dünyayı anlamak ve bilgi temelli çözümler yaratmayı arttırmak için önemli bir potansiyele sahiptir. Bu yüzden, Avrupa’ nin YZ’ nin araştırmada sunduğu olanaklardan tam anlamıyla yararlanması için altyapı, veri ve beceriler alanında sağlam bir temele ihtiyacı vardır. Bunsan dolayı, Avrupa Komisyonu’ nun YZ politikalarında öncelikle araştırmaya odaklanması sevindiricidir. Aşağıdaki hususlar Avrupa Komisyonu’ nun bilimde YZ için strateji oluşturulması amacıyla kamuoyunun görüşüne başvurmasına ilişkin yanıtları oluşturmaktadır.
YAYGIN BİR SİSTEM ARACILIĞIYLA ADİL ERİŞİM SAĞLANMALI
Avrupa Komisyonu, YZ fabrikaları (veya giga fabrikaları) aracığıyla altyapı oluşturmaya ve Cloud ile YZ Geliştirme Yasası gibi daha kapsamlı politikalarla bunu desteklemeye güçlü bir şekilde odaklanmıştır. Bu sağduyulu bir yaklaşımdır. Aynı zamanda, araştırmacılar ile inovasyon ekosistemi içindeki ortakları tüm YZ altyapısına adil şekilde erişime sahip olmalıdır; bunun için araştırma ile ilgili faaliyetlerin tüm YZ fabrikaları arasında dağıldığı yaygın bir yaklaşım gerekmektedir.
Farklı disiplinlerin büyük ölçekli altyapılardan yararlanma açısından çok farklı ihtiyaçları vardır ve her biri farklı aktörlerle birlikte çalışmaktadır. Bu nedenle, örneğin rekabetçi olabilecek, şeffaf erişim yöntemleri ile Avrupa çapında proje çağrıları yapılması makul bir tercih olabilir. Bu yöntem YZ fabrikaları, üniversiteler, yenilikçiler ve Avrupa’ nın yenilik (inovasyon) ekosistemi içindeki diğer paydaşlar arasında bağ oluşturabilir.
Komisyon’un bu altyapıyı çevresel olarak sürdürülebilir şekilde oluşturma ihtiyacını vurgulaması olumludur; buna erişmek için somut inisiyatifler alınması memnuniyetle karşılanacaktır.
KAMU FONLARI VE KAMU YARARINA HİZMET İÇİN TEMEL PLANLAR
Avrupa Komisyonu InvestAI inisiyatifi için özel fonlardan büyük beklentiler içindedir. Bu durum, özel oyunculardan gelen fonların hakimiyeti ile ticari olmayan çıkarlar için kamu tarafından kullanılacak altyapının oluşturulması ihtiyacı arasında doğası gereği bir gerilime neden olacaktır. Özel yatırıma olan gereksinim yadsınamaz olmakla birlikte araştırma ile ilgili faaliyetlerin temel olarak kamu fonları ile sağlanması önemlidir. Bu yaklaşım özel yatırım ve ortak girişimleri dışlamayacak ancak sistemlerin özel oyunculara ve tedarikçilerin tekelci gücüne aşırı derecede bağımlı olmasını önleyecektir.
Kamu fonları için, çeşitli Avrupa finans programları kapsamında bulunan kaynaklardan toplamak veya almak yeterli olmayacaktır. YZ’ nin genel olarak araştırmanın geleceği için önemli olduğu dikkate alınarak, ticari çıkarlarla kamu yararının dengelenmesini sağlamak üzere, araştırmacılar için adil erişim sağlayacak ve merak amaçlı araştırma için yeterli olacak ilave kamu fonları kullanıma hazır olmalıdır. Bu kaynakların özel inisiyatiflerin yanı sıra herkesin yararı için insan bilgisini geliştirecek araştırmalara tahsis edilmesi amacıyla basit ve şeffaf yöntemler bulunmalıdır.
AKADEMİK TOPLULUK REHBERLİK ETMELİ
Büyük ölçekli altyapı için gerekli olan yaklaşımlar ve ihtiyaçlar disiplinler arasında önemli ölçüde değişiklik göstereceğinden akademik camia bu gereksinimlerin belirlenebileceği tek yerdir.
Yönetişimde ve özellikle YZ fabrikalarına erişim meselesinde, örneğin bilimsel konsey veya benzer bir yapı aracılığıyla, araştırmacıların bağımsız görüşü belirleyici faktör olmalıdır. Böyle bir yapının görevlerinden biri, bilimde YZ konusunda tüm disiplinlerdeki araştırmacılar ve diğer sektörlerdeki ortaklarının önerilerinin mükemmeliyetine göre erişim olanağı kazanabileceklerinin sağlanması olabilir; buna, uygun olursa özel sektörden oyuncular ile iş birliği de yapılarak, bilimde YZ konusunda yeni çözümler ve yöntemler ile ilgili projeler de dahildir.
YZ’ nin bilim, teknoloji, mühendislik ve matematik (STEM) disiplinleri ile sanat ve beşeri bilimlerde kullanımı arasındaki farklara özel dikkat gösterilmeli, aynı zamanda disiplinler arası projeler için olanaklar da yaratılmalıdır.
AVRUPA DEĞERLERİ VE EGEMENLİĞİ STRATEJİNİN BÜTÜNLEŞİK BİR PARÇASI OLMALI
YZ kullanımlarının bireylerin yaşamını doğrudan etkilemesine ilişkin önlemler dahil, AB YZ Yasasının ruhu, Dijital Haklar ve İlkeler Avrupa Deklarasyonu’nda yer alan ilkeler ile beraber YZ fabrikalarının yapısında yer almalıdır. Bu ilkelerin uygulanmasını sağlamak için gözetim mekanizmalara gereksinim vardır.
Bu önlemlerin amacı gelişmeleri sınırlamak veya yapılması istenen ama riskli olan projeleri engellemek değildir. Daha ziyade, beraberinde getirdiği risklere karşı, YZ kullanımının üst düzeyde saygın- dürüst ve etik gözetim altında olan güvenilir sistemlere dayalı olmasını sağlamaktır. Akademik camianın deneyiminin, YZ çıktılarının riskli ve geçerli (ya da başka şekilde) olduğuna dair anlayışımız konusunda bilgi sağlaması kritik önemdedir.
Konu bağlamında Avrupa egemenliği önemli bir husustur. YZ’ yi araştırmada kullanmak ve Avrupa’ nın yapay zekasını geliştirmek sadece diğer küresel güçleri yakalamak hamlesi olmamalıdır; örneğin ajan YZ’ nin bilim ve inovasyonda kullanılması için öncülük yaparak bu alanda yeni ufukların geliştirilmesi amaçlanmalıdır. Altyapı için oluşturulacak iş modellerinin sürdürülebilirliği konusu erken aşamada ele alınmalıdır. İş modeli, özel sektör ve kamu kaynaklarından sağlanan fonların Avrupa’yı bu alanda özerk, önde gelen bir oyuncu yapmaya odaklanmasını garantilemelidir.
Avrupa’ nın özgün, iş birliğine dayalı araştırma sistemi güçlüdür. Birlikte iş yapma yöntemlerini kullanmak, büyük veri setleri ve çok sayıda farklı kullanıcı vasıtasıyla YZ alanında ilerleme sağlamak için olanak yaratmaktadır. İş birliği, Avrupa’ nın bilimde YZ stratejisinin bütünleşik bir parçası olmalıdır.
DİKKATLER VERİYE VE AÇIK BİLİME VERiLMELİ
Bilimde YZ Stratejisi, Veri Birliği Stratejisi ile beraber yürütülmelidir; diğer deyişle büyük ölçekli YZ altyapısı kamunun çıkarlarını korumalı, veri politikaları, ticari çıkarların verilere erişimi pahalı ödemelerle kısıtlamasını önlemelidir.
Önlemler Açık Bilim içeriğinin genel kullanılabilirliğin sınırlı olduğuna dair giderek büyüyen kaygılara cevap vermelidir. Aslında, çoğu yayıncı metin ve veri madenciliğini engellemekte veya karmaşık hale getirmektedir, bu durum, özellikle YZ sistemlerinin araştırma çıktıları kullanılarak eğitilmesi giderek önemli hale geldikçe, Açık Bilimin sağlayabileceği tüm potansiyele erişilmesini zayıflatmaktadır. Ayrıca, temel modellerin gelişimi konusunda Telif Direktifinin eşitsiz uygulanmasına ve onun metin ve veri madenciliği üzerindeki etkilerine dikkat edilmelidir.
Bu durumda, Avrupa veri alanları için yapılan kamu yatırımlarında, kamusal olarak üretilmiş verilerin kamuya açık olmasına yönelik bir iş modelinin sağlanması gerekmektedir. Ayrıca, veri kullanımında mahremiyet ile ilgili düzenlemelerin aşırı şekilde yorumlanmasından kaçınılmasına da dikkat edilmelidir.
İNİSİYATİFLERİN AVRUPA İÇİN KATMA DEĞER SAĞLADIĞINDAN EMİN OLUNMALI
Ortak yaygın altyapı modeli ve ortak veri alanları önemli katma değer yaratacaktır. Aynı şekilde, ortak bir Avrupa çerçevesi, araştırmacılara erişim sağlayarak bilim camiasının yapabileceklerinin en iyisini yaptıkları yönünde kamuoyunun güvenini kazanmasını destekleyecek, yeni bilgi ve beceriler kazanmak için olanaklar elde edilmesini sağlayacaktır.
Akademik camia etik, doğruluk ve YZ’ nin Avrupa topluluklarına nerede fayda sağlayabileceğinin belirlenmesi gibi konulara ilişkin müzakerelerin merkezinde yer almaktadır. Bilim için YZ ile ilgili olarak yapılacak Avrupa müzakerelerinde, ortak faaliyetler ile değer yaratacak ve gerekli olan ölçekte çalışabilme kapasitesine sahip inisiyatiflerin belirlenmesine ilişkin zorluklar olduğu da dikkate alınmalıdır.”
Orijinal metin: The role of universities in the European Union’s ambitions for AI