YAPAY ZEKA, İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ ÜZERİNE ORTAK BİLDİRİ

Birleşmiş Milletler (BM) İfade Özgürlüğü Hakkının Teşviki ve Korunması Özel Raportörü, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Medya Özgürlüğü Temsilcisi, Amerikan Devletleri Örgütü (ADÖ) İfade Özgürlüğü Özel Raportörü ve Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu (AİHHK) İfade Özgürlüğü ve Bilgiye Erişim Özel Raportörü.

26 Kasım 1999, 30 Kasım 2000, 20 Kasım 2001, 10 Aralık 2002, 18 Aralık 2003, 6 Aralık 2004, 21 Aralık 2005, 19 Aralık 2006, 12 Aralık 2007, 10 Aralık 2008, 15 Mayıs 2009, 3 Şubat 2010, 1 Haziran 2011, 25 Haziran 2012, 4 Mayıs 2013, 6 Mayıs 2014, 4 Mayıs 2015, 4 Mayıs 2016, 3 Mart 2017, 2 Mayıs 2018, 10 Temmuz 2019, 30 Nisan 2020, 20 Ekim 2021, 3 Mayıs 2022, 2 Mayıs 2023 ve 3 Mayıs 2024 tarihli Ortak Bildirileri hatırlayarak ve yeniden teyit ederek;

Yapay zeka (YZ) sistemlerinin ifade özgürlüğünü ve bilgi ekosistemini güçlendirmesi ve zayıflatmaması gerektiğini vurgulayarak ve devletlerin, iş dünyası kuruluşlarının, teknoloji yatırımcılarının, medya aktörlerinin, sivil toplumun ve akademinin, YZ sistemlerinin tasarımı, geliştirilmesi ve uygulanmasının uluslararası insan hakları hukuku, ilkeleri ve standartlarına tam uyum sağlamasını güvence altına alma konusundaki ortak sorumluluğunu vurgulayarak;

Global Çoğunluktan, kadınlardan, azınlıklardan ve dünya genelinde marjinalleştirilmiş topluluklardan gelen seslerin ve bakış açılarının YZ’nin yaşam döngüsü boyunca yetersiz temsil edildiği konusunda endişe duyarak ve dijital uçurumu kapatmanın ve YZ’nin tasarımı, geliştirilmesi, eğitimi, uygulanması ve yönetişiminde kapsayıcı ve kesişimselli bir yaklaşımı teşvik etmenin gerekliliğini vurgulayarak;

YZ üzerine araştırma gündemleri, standart belirleme, politika yapımı ve kamuoyu tartışmaları üzerinde orantısız bir etkiye sahip olan az sayıda büyük kurumsal aktörün şeffaflık veya hesap verebilirlik olmadan teknolojilerinin sosyal, politik ve ekonomik etkilerinden dolayı alarm verici olduğunu belirterek;

YZ’nin faydalarının tüm devletler ve nüfusun tamamına, özellikle kadınlara, azınlıklara ve marjinal gruplara erişilebilir olması, ancak risklerinin titizlikle değerlendirilmesi, hafifletilmesi ve önlenmesi gerektiğini vurgulayarak;

YZ’nin ifade özgürlüğü, medya özgürlüğü ve çoğulculuk üzerindeki etkilerinin kullanımına ve daha geniş sosyal, ekonomik ve politik bağlama göre değiştiğini tanıyarak;

YZ’nin hızla evrilen bir alan olduğunu ve zorlukların doğru anlaşılması ve değerlendirilmesi ile çözümlerin etkili bir şekilde tasarlanması ve uygulanması için sürekli öğrenme ve gözden geçirme gerektirdiğini dikkate alarak ve insan haklarının yapay zeka tarafından talep edilemeyeceğini teyit ederek;

24 Ekim 2025 tarihinde aşağıdaki Yapay Zeka, İfade Özgürlüğü ve Medya Özgürlüğü Üzerine Ortak Bildiri’sini kabul eder.

YZ’NİN KULLANIMINDAN KAYNAKLANAN İFADE ÖZGÜRLÜĞÜNE YÖNELİK RİSKLER, ZORLUKLAR VE FIRSATLAR.

A.Bilgiye Erişim Üzerindeki Etki

Yapay zeka, bilgiye erişimi kökten değiştirmiştir. Örneğin, YZ destekli hizmetler gibi arama motorları, öneri sistemleri, kişiselleştirme ve çeviri, güvenilir bilgilere, özellikle medya içeriğine daha kolay ve hızlı erişimi mümkün kılabilir. Generatif YZ (Gen YZ) sistemleri, içeriğin daha geniş yayılımını ve karmaşık konuların etkileşimli uyarlamasını sağlayarak dil, teknik bilgi ve format engellerini aşar. Konuşmadan metne veya görüntüden konuşmaya gibi özellikler, özellikle engelliler için erişilebilirliği artırır.

Aynı zamanda, öneri sistemleri ve diğer YZ destekli kürasyon araçları, insanların eriştiği ve tükettiği bilgi ve medya üzerinde büyük bir gizli etkiye ve kapı bekçisi rolüne sahiptir; bu da kamuoyu tartışmaları ve bilgi üzerindeki gücü yoğunlaştırır. YZ modelleri, gerçek doğruluk veya çoğulcu kaynaklar yerine etkileşimi önceliklendirebilir, bilgi alanlarını sahte içerikle doldurma potansiyeline sahip olabilir ve çevrimiçi bilgi çeşitliliği ile erişilebilirliğini etkileyebilir. Gen YZ, yanıltıcı “dalkavukluk” yapabilir – inançları yansıtarak ve ikna edici veya övücü çıktılar üreterek – bu da doğru ve çok yönlü bilgiye erişim hakkını baltalayabilir.

B.İfade Özgürlüğü Üzerindeki Etki

YZ ve Gen YZ sistemleri, bireylerin kendilerini ifade etme alanını ve araçlarını genişletme potansiyeline sahiptir; bu, ırksal, etnik ve dini azınlıklar dahil marjinal grupları, kadınları ve LGBTQ+ topluluklarını ve farklı görüşlere sahip olanları kapsar; böylece bu gruplar halka ulaşabilir, perspektiflerini güçlendirebilir ve kamu hayatına katılabilir. YZ, dijital platformların yasa dışı ve/veya zararlı içerikleri (nefret söylemi, şiddete teşvik, grafik şiddet, deepfake’ler, taciz ve istismar) tespit etmesine yardımcı olarak daha güvenli dijital ortamlar yaratabilir.

Ancak, YZ tarafından üretilen dezenformasyon ve nefret söylemi, bilgi ekosistemlerini kirletmiş ve insan hakları ile katılımcı demokrasi üzerinde ciddi olumsuz etkiler yaratmıştır. Deepfake’ler, özellikle kadın gazeteciler, insan hakları savunucuları ve siyasi figürler gibi kadınların kamuoyuna katılımını soğutmak için kullanılabilir. YZ içerik denetimi, aşırı kaldırma, ayrımcılık ve sansüre yol açabilir. Doğal olarak önyargılı veri kümelerine ve şeffaf olmayan eğitim süreçlerine dayanan YZ, mevcut eşitsizlikleri büyütebilir, ifade homojenleşmesine ve dilsel ve kültürel çeşitliliğin silinmesine yol açabilir. Kötü niyetle veya uygun önlemler olmadan kullanılan YZ destekli gözetim, etnik köken, cinsiyet veya fiziksel görünüm temelinde insanları hedef alabilir.

C. Görüş Özgürlüğü Üzerindeki Etki

YZ ve Gen YZ, çok yönlü ve kişiselleştirilmiş içeriğe erişimi genişleterek görüş özgürlüğünü güçlendirebilir; bu, insanların görüş oluşturma yeteneğini ve kamu hayatına katılmasını güçlendirir.

Ancak, YZ destekli kişiselleştirme ve “mikro-hedefleme”, bireysel özerkliği karmaşık ve rızasız yollarla manipüle edebilir. Gen YZ, bireysel davranışlar ve alışkanlıklar üzerinden zamanla belirli bilgilere maruz kalmayı yönlendiren kişiselleştirilmiş ve etkileşimli ikna yöntemlerine yol açabilir. Bu uygulamalar, siyasi algıları etkileyebilir, sınırlar ötesi kamuoyu tartışmalarını bozabilir, muhalif görüşleri bastırabilir veya hükümet anlatılarını destekleyebilir, bireyleri radikalleştirebilir veya dikkat ve eleştirel düşünme gibi bilişsel süreçleri zayıflatabilir. Bu teknolojiler, özellikle çocuklar, yaşlılar ve savunmasız gruplar için belirli riskler oluşturabilir; zihinsel ve duygusal sağlık ile gelişimi olumsuz etkileyebilir. YZ’nin insan özerkliğini veya yaratıcılığını baltalaması, uluslararası hukukta bireylerin rızasız müdahale ve manipülasyondan uzak görüş oluşturma mutlak hakkına kabul edilemez bir şekilde tecavüz eder. YZ araçlarının şeffaflığı eksikliği, görüş özgürlüğü üzerindeki riski artırır.

D. Medya Özgürlüğü, Çeşitlilik ve Çoğulculuk Üzerindeki Etki

YZ araçları, gazeteciler ve medya aktörleri tarafından haber toplama sürecinin verimliliğini artırmak, haber yayılımını desteklemek ve veri analizi, doğrulama, otomatik içerik üretimi, çeviri, transkripsiyon, erişilebilir raporlama veya içerik organizasyonu, özelleştirme ve kişiselleştirme gibi görevler için giderek daha fazla kullanılmaktadır. YZ, haber üretimi ve yayılımına entegre oldukça, kamuoyu tartışmalarını, siyasi ajandayı ve bireylerin erişebileceği bilgi yelpazesini şekillendirmede temel bir rol oynar.

Bu avantajlara rağmen, YZ gazetecilik için ciddi riskler ve zorluklar oluşturur. YZ sistemlerinin tasarımı, geliştirilmesi, eğitimi ve uygulanmasında birkaç büyük kurumsal aktörün güç ve kontrol yoğunlaşması ve medyanın YZ’ye giderek artan bağımlılığı, editöryel seçimleri etkileme riskiyle medya ve daha geniş bilgi ekosisteminin çeşitliliği, çoğulculuğu, kapsayıcılığı, güvenilirliği ve hesap verebilirliği konusunda ciddi endişeler doğurur.

YZ şirketleri, genellikle rıza veya telif hakkı olmadan medya içeriğini eğitim için geniş çapta kullanmış ve özellikle Gen YZ tabanlı arama motorlarının yükselişiyle medya ile izleyiciler arasında kapı bekçiliği yapmaya başlamıştır. Bu, sadece bağımsız medyanın adil telif hakkı ve ekonomik sürdürülebilirliği konusunda endişeler yaratmakla kalmaz, aynı zamanda YZ’nin haber görünürlüğü, çoğulculuk ve atıf üzerindeki etkisi ile medya aktörlerinin genel güvenliği hakkında da endişeler doğurur. Ayrıca, telif hakkı ihlali ve dilsel-kültürel temsiliyet eksikliği ile çeşitli ve yerel bilgilere erişimin azalması gibi konular da gündeme gelir.

YZ’nin medya özgürlüğü ve demokratik tartışmalar üzerindeki uzun vadeli etkileri henüz tam olarak anlaşılmamıştır.

GENEL İLKELER

Devletlerin ve diğer paydaşların YZ’nin ifade özgürlüğü ve medya özgürlüğü ile çoğulculuk üzerindeki etkilerine yanıtları aşağıdaki ilkeler tarafından yönlendirilmelidir:

A. Görüş ve İfade Özgürlüğünü, Medya Özgürlüğünü ve Bilgi Hakkını Koruma

Görüş ve ifade özgürlüğü, insan onuru, özerkliği ve yaratıcılığın ayrılmaz bir parçasıdır ve YZ’nin tüm yaşam döngüsü boyunca, tasarımı, geliştirilmesi, eğitimi ve uygulanması dahil olmak üzere bu hakların korunması gerekir.

YZ’nin geliştirilmesi, tasarımı ve uygulanması, görüş özgürlüğünün mutlak niteliğini her zaman korumalıdır ve bu hakların yaşam döngüsü boyunca güvence altına alınması gerekir.

Uluslararası hukukta ifade özgürlüğü geniş ve kapsayıcı bir koruma sağlar, ancak mutlak değildir. YZ’nin oluşturduğu risklere ve zorluklara yanıt verirken, bilgi alma, verme ve yayma hakkına getirilen herhangi bir kısıtlama, uluslararası insan hakları hukuku standartlarına ve hak sahiplerinin insan özerkliğine saygı göstermelidir.

B. Sağlıklı, Çoğulcu ve Çeşitli Bir Bilgi Ortamını Teşvik Etme

Yüksek kaliteli ve doğru bilginin geniş ve çeşitli bir yelpazesini teşvik etmek ve erişilebilir kılmak, YZ’nin geliştirme, eğitim ve uygulama yaşam döngüsünün tamamına entegre edilmelidir. YZ sistemleri, kamuoyunun bilgi düzenine olan güvenini güçlendirmek için tasarlanmalı ve kullanılmalı, değilse bu güveni baltalamamalıdır.

YZ teknolojilerinde kurumsal gücün yoğunlaşması, çoğulculuk için önemli bir risk oluşturur ve bu, şeffaflık ve hesap verebilirliği sağlamak ve çeşitliliği teşvik eden alternatif yaklaşımlara yatırım yapmak için uygun insan haklarına dayalı düzenlemelerle hafifletilmelidir.

C. Gizliliği ve Veri Korumasını Saygı Gösterme

Gizlilik hakkı ve uluslararası veri koruma standartları, rıza, amaç sınırlaması, şeffaflık ve hesap verebilirlik dahil olmak üzere YZ’nin tüm yaşam döngüsü boyunca saygı görmelidir. YZ’nin büyük veri kümelerine, özellikle kişisel verilere dayanması, bu temel hakları korumak için sağlam önlemlerin gerekli kılınmasını zorunlu kılar.

D. Eşitlik ve Ayrımcılık Yapmama Hakkını Garanti Etme

Eşitlik ve ayrımcılık yapmama hakkı, uluslararası insan hakları hukukunun temelidir. YZ sistemleri, önyargı ve ayrımcılığı hafifleten, kapsayıcılığı sağlayan, çeşitli kültürel bağlamları yansıtan ve tüm toplulukların görüş ve ifade özgürlüğünü eşit şekilde kullanmasını güvence altına alan bir şekilde tasarlanmalı, geliştirilmeli, eğitilmeli ve uygulanmalıdır. İfade özgürlüğü hakkı ile eşitlik ve ayrımcılık yapmama hakkı arasında dikkatli bir denge kurulmalıdır.

E. Adil Erişim Fırsatlarını Teşvik Etme

YZ teknolojisinin faydalarına adil erişim, insanların iş gücü, ekonomik, kültürel ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamasına ve görüş ve ifade özgürlüğünün, medya özgürlüğünün de dahil olduğu eşit kullanımına olanak tanıyacak koşulları kolaylaştırabilir. Adil erişim, dijital uçurumu kapatmak, savunmasız ve marjinal grupların YZ kullanımındaki engelleri ortadan kaldırmak, dijital okuryazarlığı teşvik etmek ve özellikle kapsayıcı, sürdürülebilir, güvenilir ve insan haklarına dayalı YZ teknolojilerinin geliştirilmesine ve erişimine katkıda bulunarak garanti altına alınabilir. Adil erişim, teknolojik gelişmelerin tam anlamıyla kullanılabilmesi için gerekli bilgi, tutum ve becerilerin teşvik edilmesi ve bireylerin bu teknolojilerin kendileri için faydalı olup olmadığına, değerleri ve ihtiyaçlarıyla uyumlu olup olmadığına kendilerinin karar verebilmesiyle desteklenmelidir. Bu bağlamda, Global Çoğunluk, teknolojiyi pasif alıcılar olarak değil, insan haklarına uygun şekilde şekillendirebilen aktörler olarak ele alınmalıdır.

F. Şeffaflık, Hesap Verebilirlik ve Etkili Çözüm Yollarını Sağlama

Şeffaflık ve hesap verebilirlik, insan haklarına odaklı bir YZ yaklaşımını güvence altına almak için temel ilkelerdir. Şeffaflığa saygı, bağlama uygun anlamlı bilgi ve verilere erişim sağlayarak, YZ’nin bilgiye erişim ve ifade özgürlüğü, medya özgürlüğü üzerindeki etkileri hakkında genel bir anlayış geliştirmeyi ve hesap verebilirliği mümkün kılmayı gerektirir.

G. Çok Paydaşlı ve Çok Taraflı İşbirliğini Teşvik Etme

YZ’nin sınır ötesi ve küresel etkisi göz önüne alındığında, özellikle sivil alan ve çok taraflı kurumların ciddi bir saldırı altında olduğu bir dönemde, YZ yönetişiminde çok taraflı işbirliği ve çok paydaşlı katılım hayati önemdedir. Tüm ilgili paydaşlar, özellikle ırksal, etnik ve dini azınlıklar, kadınlar ve kız çocukları, yerli topluluklar ve engelliler gibi savunmasız ve marjinal grupların YZ üzerindeki etkilerini dikkate almalı ve görüşlerini anlamlı bir şekilde dahil etmelidir. Çok taraflı örgütler ve yönetişim çerçeveleri, Global Çoğunluk ülkelerindeki YZ ile ilgili kapasite inşasını desteklemeli ve aynı zamanda dünya genelinde ifade özgürlüğü üzerindeki olası olumsuz etkileri ele almalıdır.

TAVSİYELER

Devletler

Uluslararası hukuk uyarınca, devletler ifade özgürlüğünü, medya özgürlüğünü de kapsayan bu hakları saygı duyma ve bu özgürlüklerin gelişmesine olanak tanıyan bir ortam yaratma yükümlülüğüne sahiptir. Tüm devletler şunlara uymalıdır:

YZ’yi sorumlu, şeffaf bir şekilde ve uluslararası insan hakları yükümlülüklerine uygun olarak, iyi niyetle kullanarak bilgiye erişimi kolaylaştırmalı, dezenformasyon ve diğer zararlı ifadelerin yayılmasını önlemeli ve kamu hayatına kapsayıcı katılımı sağlamalıdır. Devletler, özellikle seçimler, çatışmalar veya krizler gibi kritik anlarda kaliteli bilgiye zamanında erişimi teşvik etmelidir. Ancak devletler, bilgi yayılımında YZ’ye aşırı bağımlı olmamalı ve YZ desteğiyle sağlanan bilginin doğru, gerçek ve doğrulanabilir olmasını güvence altına alacak önlemler almalıdır.
YZ’nin faydalarına ve fırsatlarına adil erişimi teşvik ederken risklerini ve zorluklarını ele almalı; bu, kırsal, düşük gelirli ve bağlantısız alanlarda ve tüm topluluklarda, özellikle kadınlar, ırksal, dini ve dilsel azınlıklar, yerli halklar ve yaşlılar da dahil olmak üzere YZ’nin faydalarına anlamlı erişimi sağlayacak politikalar ve dijital eğitim programları benimseyerek gerçekleştirilmelidir.
YZ’nin oluşturduğu risklere ve zorluklara yanıt verirken, bilgi alma, verme ve yayma hakkına getirilen herhangi bir kısıtlamanın uluslararası ifade özgürlüğü standartlarına uygun olduğunu, yani yasa ile belirlenmiş, meşru bir amacı takip ettiğini ve gerekli olduğunu ve orantılı olduğunu sağlamalıdır. Bu kısıtlamalar, uluslararası hukuk tarafından izin verilen siyasi yorum, hiciv veya diğer meşru ifade biçimlerinin yasadışı bir şekilde bastırılmasına yol açmamalıdır.
Kamu otoritelerinin YZ’yi içerik oluşturma veya yayma için kullanması, çoğulcu ve sağlıklı bir bilgi ortamına katkıda bulunmalıdır. Kamu otoriteleri ve devlet görevlileri, YZ’yi nefret söylemi, dezenformasyon, yanlış bilgi ve propaganda yaymak için kullanmaktan kaçınmalıdır. Özellikle, azınlıkların kamu hayatına katılımını reddetmek için nefret ve ayrımcılığı körüklemek, gazetecileri veya siyasi rakipleri kötülemek için dezenformasyon yaymak veya özellikle seçim süreçlerinde güvenilir bilgiye erişimi baltalamak amacıyla YZ kullanmamalıdır. YZ, asla savaş propagandası aracı olarak kullanılmamalıdır.
İnsan hakları savunucuları, gazeteciler ve sivil toplum kuruluşlarına karşı dijital gözetim teknolojilerini, medyayı susturmak ve hükümet eleştirisini caydırmak için bir araç olarak kullanmaktan, daha genel olarak ifade özgürlüğünü ve medya özgürlüğünü açıkça baltalayabilecek herhangi bir şekilde YZ sistemlerinin geliştirilmesinden, uygulanmasından veya kullanımına izin verilmesinden kaçınmalıdır; bu durum yetki alanları içinde veya sınır ötesinde geçerlidir.
Kamu alımı, kamu-özel ortaklıkları ve benzeri özel şirketlerle işbirlikleri için YZ konusunda insan hakları özen yükümlülüğünü zorunlu bir koşul olarak gerektirmelidir.
Önyargı, ayrımcılık ve cinsiyete dayalı şiddete karşı önlemler almalıdır. Bunlar arasında şunlar yer almalıdır:
YZ tarafından üretilen çevrimiçi şiddetin kadınlar, azınlık grupları ve diğer risk altındaki gruplar üzerindeki yapısal ve kurumsal kökenlerini önleyici ve proaktif çabalarla ele almalıdır.
Kadınlara, azınlıklara ve/veya diğer risk altındaki gruplara yönelik YZ tarafından üretilen çevrimiçi şiddeti yasaklayan, soruşturma ve kovuşturma yapan yasaları kabul etmeli ve/veya uygulamalıdır ve bu yasaların kolluk kuvvetleri, yargı ve özel aktörler tarafından uygun şekilde uygulanmasını sağlamalıdır. Bu yasalar, uluslararası insan hakları standartlarına dayanmalıdır.

iii. Eşitlik ve ayrımcılık yapmama alanında uzmanlığı olan bağımsız denetim organları atamalı, azınlık grupları ve diğer risk altındaki gruplar üzerindeki eşitsiz veya ayrımcı etkileri izlemek ve ele almak için bu organları desteklemeli ve bağımsız araştırmacıları ve sivil toplumu bu alanda desteklemelidir.

Kamu yatırımlarının YZ sistemlerinin tasarımı, geliştirilmesi, eğitimi ve uygulanmasında insan haklarına dayalı olmasını garanti etmelidir. Bu, şeffaflık ve kamuoyuyla danışma, insan hakları etkilerinin değerlendirilmesi, ifade özgürlüğü ve medya özgürlüğü üzerindeki etkiler dahil olmak üzere bağımsız denetim ve hesap verebilirliği içermelidir.
YZ’nin ifade özgürlüğü, medya özgürlüğü üzerindeki etkilerinin sınır ötesi niteliğini tanımalıdır. Bu bağlamda, sivil toplum, akademi ve savunmasız topluluklar ve azınlıkların katılımıyla çok paydaşlı ve kapsayıcı YZ yönetişimini desteklemeli ve ifade özgürlüğü ve medya özgürlüğü üzerindeki YZ etkilerinin ortaklaşa ele alınması amacıyla uluslararası işbirliğini ve bulguların koordine edilmesini teşvik etmelidir.

Şirketlerin Düzenlenmesi

YZ geliştiren veya uygulayan şirketlere ev sahipliği yapan veya bu şirketler üzerinde yetkisi olan devletler, uluslararası insan hakları standartlarına uygun olarak olumsuz etkilerini hafifletmek için düzenlemeler getirme ve uygulama sorumluluğuna sahiptir. Şirketleri düzenlemeyi amaçlayan devletler aşağıdaki tavsiyeler tarafından yönlendirilmelidir. Şunlara uymalıdırlar:

İfade özgürlüğünü, medya özgürlüğünü de kapsayan bu hakları özel aktörlerin, özellikle şirketlerin ihlallerinden koruyan düzenlemeler getirmeli; bunlar en azından şunları içermelidir:
İnsan hakları özen yükümlülüğünün YZ yaşam döngüsünün her aşamasında sistematik, yinelemeli ve sağlam bir şekilde gerçekleştirilmesini gerektirmeli. Bu özen, özellikle ifade özgürlüğü, medya özgürlüğü üzerindeki etkilerin değerlendirilmesini ve dış, bağımsız ve şeffaf incelemeye tabi olmasını içermelidir. Bu özen, zihinsel sağlık üzerindeki olumsuz etkilere, görüş manipülasyonuna ve çevrimiçi şiddet ile tacize daha yatkın olan marjinal kişilere veya gruplara yönelik özel bir değerlendirme içermelidir.
YZ’nin ifade özgürlüğü veya medya özgürlüğü üzerindeki olumsuz etkileri tespit edildiğinde zamanında geliştirme ve uygulama önlemlerini gerektirmeli ve bu etkilerin meşru süreçlerle giderilmesine katkıda bulunmalı veya işbirliği yapmalıdır.

iii. YZ yaşam döngüsü boyunca anlamlı şeffaflık gerekliliklerini dayatmalı; bu, önyargıları tanımlamaya ve düzeltmeye, zararları belirlemeye, sorumluluğu atfetmeye ve etkili çözüm yolları sağlamaya yardımcı olmalıdır.

YZ için güçlü denetim ve hesap verebilirlik kurumları kurmalıdır. Bu, ancak bunlarla sınırlı değildir:
YZ, özellikle Gen YZ’nin ifade özgürlüğü ve medya özgürlüğü üzerindeki etkilerini gözlemlemek için denetim ve test mekanizmaları kurmalı ve detaylı bulguların, azaltma stratejilerinin erişilebilirliğini ve kullanılabilirliğini sağlamalı; bu, insan denetimini artırmak, paydaşlar ve kullanıcılar arasında farkındalık yaratmak ve epistemik karşı güç (yani, baskın anlatıları ve bilgi kaynaklarını sorgulama, doğrulama ve meydan okuma yeteneğini güçlendirme) olarak işlev görmelidir.
İnsan hakları uzmanlarını, sivil toplumu ve akademiyi YZ politikalarının ve düzenleyici çerçevelerin (özellikle özen yükümlülüğü) geliştirilmesine dahil etmeli ve bağımsız araştırmalar, kapasite inşası ve farkındalık yaratma ile bu kesimlerin denetim kapasitesini güçlendirmelidir.
Veri koruma yasaları ve diğer ilgili yasaları kabul ederek veri toplama, kullanım ve erişimde daha fazla şeffaflık sağlamalı ve yıkıcı veri madenciliği uygulamalarını ve bireylerin ve çevrimiçi faaliyetlerinin yaygın izlenmesini ve hedeflenmesini sınırlamalıdır. Güçlü veri koruma, telif hakkı ve benzeri kurallar, YZ eğitimi için veri çıkarılmasının rıza ve telif hakkı gibi koşullara dayandırılmasını sağlamalıdır.
Pazar gücünün yoğunlaşmasını ele almalı ve YZ alanında rekabeti güvence altına alacak önlemler alarak ifade özgürlüğünü, medya özgürlüğünü de içeren çeşitlilik, kapsayıcılık ve yenilikleri teşvik etmelidir.
Dilsel ve kültürel çeşitliliği önceliklendiren YZ modellerinin geliştirilmesini finanse etmeli ve desteklemeli; bu, azınlık dillerine odaklanan araştırmacıların ve geliştiricilerin YZ varlıklarına erişimini sağlayarak gerçekleştirilmelidir.

Uluslararası Hükümetler Arası, Çok Taraflı ve Çok Paydaşlı Örgütler

İnsan haklarını, özellikle görüş ve ifade özgürlüğünü, medya özgürlüğünü de kapsayan bu hakları, bilgi ekosisteminde YZ’nin kullanımını yöneten çerçevelerde, en iyi uygulamalarda ve politikalarda korunmasını ve uygulanmasını sağlamalıdır.
Devletleri ve şirketleri, YZ sistemlerinin az temsil edilen ve savunmasız grupların ve toplulukların katkılarıyla tasarlanmasını ve geliştirilmesini teşvik etmeli ve desteklemeli, en çok risk altındaki kişilerin korunmasını önceliklendirmeli ve kültürel ve dilsel çeşitliliği korumalı ve teşvik etmelidir.
Devletler ve şirketlerle iş birliği yaparak, YZ’nin ifade özgürlüğü, medya özgürlüğü için özel risklerini tanımlamalı ve hafifletmelidir. Bu riskler, örneğin, geçiş dönemlerinde, kriz veya çatışma durumlarında veya acil durumlarda Gen YZ’nin dezenformasyonu sürdürmesi gibi durumları içerebilir.

Özel Sektör

YZ’yi tasarlayan, geliştiren, eğiten veya uygulayan şirketler ile bu faaliyetleri finanse eden finansal kurumlar ve yatırımcılar, insan haklarına odaklı bir yaklaşım benimsemeli ve Birleşmiş Milletler İşletmeler ve İnsan Hakları Rehber İlkelerine saygı göstererek ve uyarak kâr maksimizasyonunun insan hakları ve demokratik değerler pahasına önceliklendirilmesini önlemelidir. Bu, ancak bunlarla sınırlı değildir:

YZ yaşam döngüsünün her katmanında, özellikle ifade özgürlüğü, medya özgürlüğü üzerinde odaklanarak sistematik, yinelemeli ve sağlam insan hakları özen yükümlülüğü yürütmelidir. Bu değerlendirme, bağımsız uzmanlar, sivil toplum ve akademi tarafından izleme ve denetim için erişilebilir formatlarda kamuoyuyla paylaşılmalı ve dış, bağımsız ve şeffaf incelemeye tabi tutulmalıdır.
Çeşitli personel istihdam ederek, farklı seslerin YZ yaşam döngüsü boyunca duyulmasını sağlamalı; bu, önyargıları azaltmaya ve farklı toplumsal grupların endişelerinin YZ tasarımı, geliştirilmesi, eğitimi ve uygulanması sırasında dikkate alınmasını güvence altına almaya katkıda bulunabilir.
İlgili personeli uluslararası insan hakları standartları, özellikle ifade özgürlüğü ve medya özgürlüğü ile ilgili konularda eğitmelidir.
YZ sistemlerinin insan hakları hukuku ve standartlarına uygun olarak ve tam telif hakkı ile veri koruma saygısıyla geliştirildiğinden ve eğitildiğinden emin olmalıdır.
Sivil toplum ve insan hakları uzmanlarıyla anlamlı ve şeffaf bir şekilde iş birliği yaparak, insan haklarını tasarımda ve varsayılan olarak içeren endüstri girişimleri (stratejiler, endüstri uygulama kodları, standartlar vb.) geliştirmeli ve uygulamalıdır. Bu yönergeler ve standartlar, ilkeleri somut önlemlere çevirmeli ve adil veri çıkarma, sentetik içeriğin atıf ve etiketlenmesi, şeffaflık, hesap verebilirlik ve insan denetimi için en iyi uygulamaları ve standartları, insan hakları hukuku ve standartlarıyla çeliştiği durumlar için kırmızı çizgileri içermelidir.
Sistemin nasıl çalıştığına dair anlamlı bilgi sağlamalı; bu, kullanıcıların sistemin çıktısını yorumlamasına ve uygun şekilde kullanmasına olanak tanır. Bu, uygun izlenebilirlik ve açıklanabilirlik bilgilerini, sistemin yetenekleri ve sınırlamaları hakkında uygulayıcıları ve etkilenen kişileri hakları hakkında bilgilendirmeyi içermelidir.
Veri adaletini, kapsayıcılığı ve gizliliği, veri korumasını ve başkalarının haklarını güvence altına alacak net politikalar benimsemelidir. Bu politikalar, uluslararası insan hakları hukuku ve standartlarına uygun olmalı, kolay erişilebilir ve anlaşılır olmalı ve coğrafi alanlar genelinde tutarlı bir şekilde uygulanmalı ve uygulanabilirliğini her bağlamın özelliklerini dikkate alarak sağlamalıdır.
YZ’nin içerik denetimi, içerik kürasyonu ve hedefli reklamcılık için kullanımında şeffaflık, açıklanabilirlik ve erişilebilirlik sağlamalı ve içerik yönetimine yönelik kararlara itiraz etme yolu sunmalıdır. Bu mekanizma, çözüm için hızlı ve belirli bir zaman sınırı sağlamalıdır. İnceleme, içeriğin kalitesi, sosyo-politik veya kültürel koşullar veya uygulanan önlemin ciddiyeti nedeniyle daha fazla bağlamsal analizi gerektiriyorsa, şirketler insan denetimi ile gerçekleştirilecek bir çözüm incelemesi fırsatını sunmalıdır. Bu, kullanıcının şirketlerin ifade özgürlüğü, medya özgürlüğü ile uyumluluğunu belirlemek için mahkemelere başvurma hakkını ihlal etmez.
YZ sistemleri yaşam döngüsü içindeki faaliyetlerden kaynaklanan ifade özgürlüğü, medya özgürlüğü ihlalleri için erişilebilir ve etkili çözüm yolları sunmalıdır.
Endişelere proaktif olarak yanıt vermeli ve yerel, bölgesel ve uluslararası düzeylerdeki sorumluluk rejimlerine uymalıdır.
Gözetim teknolojisinin insan hakları ihlalleri için kullanılma veya ifade özgürlüğünü tehlikeye atma riski yüksekse, bu teknolojinin ihracatından kaçınmalıdır.

Ayrıca, finansal kurumlar ve yatırımcılar, rolleri gereği şunları yapmalıdır:

YZ ve Gen YZ teknolojilerinin geliştirilmesini ve uygulanmasını finanse ederken ve teşvik ederken insan hakları özen sürecini yürütmeli; bu, yargı denetimi, gizlilik korumaları ve uluslararası insan hakları hukuku ve standartlarına uyumu içermelidir.
Yeterli insan hakları önlemleri olmayan, sistematik insan hakları ve ifade özgürlüğü ihlalleriyle bağlantılı ve/veya faaliyetleri uluslararası insan hakları hukuku ve standartlarıyla uyumsuz YZ ve Gen YZ projelerine veya şirketlerine fon sağlamamalı veya yatırım yapmamalıdır.

Bunun ötesinde, teknoloji sağlayıcıları profesyonel gazetecilik etiğini, editöryel özerkliği ve medya bağımsızlığını saygı göstermelidir. Bu amaçla şunlara uymalıdır:

Gazetecilerin ve medya aktörlerinin insan denetimi gerektiren tüm medya üretim zinciri ve çıktıları nasıl yorumlandığı konusundaki özel ihtiyaçlarını ve artan risklerini anlamalıdır.
Medyanın büyük teknoloji ve YZ şirketlerine olan yapısal bağımlılıklarını sömüren uygulamalardan kaçınmalı ve medya sürdürülebilirliğini ve editöryel bağımsızlığını destekleyen işbirliklerini teşvik etmelidir.
Ana YZ altyapısı ve yazılımlarında yapılan küçük değişikliklerin veya uyarlamaların bazen haber kuruluşlarının editöryel özerkliği, profesyonel değerlerinin gerçekleştirilmesi ve misyonlarını yerine getirme yetenekleri üzerinde önemli sonuçlara yol açabileceğini tanımalı ve hesaba katmalıdır. Teknoloji sağlayıcıları, bu tür değişiklikler veya uyarlamalar durumunda yeterli uyarı süresi ve bilgi ile makul alternatifler sunmalıdır.
Gazetecilerin ve medya kuruluşlarının içeriğini, YZ tarafından üretilen özetler gibi, rıza, atıf veya telif hakkı olmadan kullanmaktan kaçınmalıdır.

Sivil Toplum ve İnsan Hakları Uzmanları

Sivil toplum ve insan hakları uzmanları, hem devletleri ve özel şirketleri hem de YZ ve daha geniş kamuoyu tarafından etkilenen bireyleri ve grupları, eğilimleri ve gelişmeleri daha iyi anlamada ve olası önleyici ve reaktif önlemleri desteklemede yardımcı olabilir. Bunlar arasında şunlar yer almalıdır:

Hükümetleri ve kurumsal aktörleri, ifade özgürlüğü, medya özgürlüğünü de içeren uluslararası insan hakları hukuku ve standartlarını uygulama konusunda hesap verebilir tutma konusunda hayati gözlemci rollerini sürdürmelidir.
Şirketleri ve teknik uzmanları uluslararası insan hakları hukuku ve standartları konusunda duyarlı hale getirmeli ve insan haklarına odaklı bir yaklaşım benimsemelerine yardımcı olmalıdır.
YZ sistemlerini izleme, test etme ve gözlem mekanizmalarına katkıda bulunarak etkilerinin ve risklerinin daha iyi anlaşılmasını ve değerlendirilmesini sağlamalıdır.
Devletleri ve özel sektörleri, şeffaflık yükümlülüklerini, denetim sistemlerini ve hesap verebilirlik gerekliliklerini netleştiren uygulama kodlarının ve diğer araçların geliştirilmesinde desteklemelidir.
YZ’den olumsuz etkilenen bireyleri ve grupları hukuki ve psikolojik yardım, güvenlik ve koruma rehberliği ile raporlama ve tırmandırma mekanizmalarıyla desteklemelidir.
Bilgi okuryazarlığını teşvik ederek insanların güvenilir, doğrulanmış bilgileri doğrulanmamış bilgilerden ayırt etmesine ve YZ’nin nasıl çalıştığını, hayatımıza nasıl entegre olduğunu ve görüşlerimizi ve fikirlerimizi nasıl şekillendirebileceğini daha iyi anlamasına yardımcı olmalıdır.

Gazeteciler ve Medya Aktörleri

Haber odasında YZ sistemlerini uygulama kararı, iç süreçler ve iş akışları ile üretilen içeriğin çeşitliliği, kalitesi ve bağımsızlığı üzerinde önemli sonuçları olan stratejik bir seçimdir. Bu, haber kuruluşunun editöryel misyonunun ve profesyonel değerlerinin gerçekleştirilmesi açısından kritik bir editöryel karardır. Gazeteciler ve medya aktörleri, YZ sistemlerini profesyonel gazetecilik etiğine uygun olarak sorumlu bir şekilde kullanmalıdır. Özellikle şunlara uymalıdır:

YZ sistemlerinin uygulanmasından ve sonuçlarından açıkça sorumlu olan birini organizasyonda belirlemelidir.
Gazetecilik amaçlarıyla YZ sistemlerinin sorumlu uygulanması için gerekli bir ön koşul olarak sistematik bir risk değerlendirmesi yapmalıdır.
Belirli bir YZ teknoloji sağlayıcısı seçerken, sağlayıcının verinin sorumlu kullanımını güvence altına almak için çaba gösterdiği derecesini dikkate almalıdır. Bu amaçla, veri çeşitliliği, adaleti ve kalitesi titizlikle değerlendirilmeli, gizlilik ve veri koruma uyumu sağlanmalıdır.
Bağımsız düzenleyici otoritelerle veya öz-düzenleyici organlarla iş birliği yaparak gazetecilikte YZ sistemlerinin sorumlu uygulanması için yönergeler ve standartlar geliştirmelidir.