Monika Shifotoka , IAEA Kamu Bilgilendirme ve İletişim Ofisi
Değerli taşların araştırma reaktörlerinde ışınlanması, renklerini iyileştirmek ve piyasa değerlerini artırmak için yapılan yaygın bir uygulamadır. IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu) bu uygulamanın çalışanlar ve tüketiciler için güvenli olduğundan emin olmak için ulusal düzenleyicilerle birlikte çalışır.
Değerli taşlar neden ışınlanır?
Kristallerin kontrollü miktarda iyonlaştırıcı radyasyona dikkatlice maruz bırakarak, endüstri çalışanları moleküler yapılarında daha yoğun bir renkle sonuçlanan değişikliklere neden olabilirler. Bu, ışınlamanın değerli taştaki elektronların kristal kafes içindeki konumlarından dışarı atılmasına neden olması ve ardından ışık emiliminin desenini değiştirmesiyle gerçekleşir.
Diğer değerli taşlar gibi ışınlanmış elmaslar, safirler ve topazlar da mavi, yeşil, pembe ve diğer renklerin yoğun tonlarında bulunabilir ve genellikle yerden çıkarıldıklarında daha soluk tonlarından önemli ölçüde daha iyi hale gelirler.
Işınlamadan hemen sonra, bu taşlar mücevher endüstrisi çalışanlarını ve tüketicileri güvende tutmak için dikkatlice kontrol edilmesi gereken doz seviyelerinde aktifleştirilmiş artık radyoaktif madde içerebilir. Bu mücevherlerin üretimi ve ticaretiyle uğraşanların radyasyon koruması için etkili düzenleyici denetime sahip olmak önemlidir.
IAEA Radyasyon Güvenliği ve İzleme Bölümü Başkanı Miroslav Pinak, “Işınlanmış değerli taşların, halk tarafından daha fazla işlenebilmesi veya kullanılabilmesi için radyasyon seviyelerinin azaltılmasına olanak sağlamak amacıyla depolanması gerekebilir” dedi. “IAEA, ülkelere, ışınlanmış değerli taşların ve radyoaktif madde içeren diğer tüketici ürünlerinin üretimi ve satışı konusunda yetkilendirme, düzenleme ve gerekçelendirme konusunda rehberlik eden güvenlik standartları yayınladı.”
Tüketici ürünleri için radyasyon güvenliği
Ham değerli taşlar, tamamen kesilmemiş olanlardan kesilmiş ve cilalanmış olanlara kadar çeşitli kesme aşamalarında ışınlanabilir ve örneğin bir kolyeye takılmaya hazır hale gelirler.
Genellikle, değerli taş toptancısı istenen renk iyileştirmesini el
de etmek için ışınlamayı ayarlar. Değerli taşlar daha sonra, IAEA Uluslararası Temel Güvenlik Standartları’nda veya ulusal düzenleyici kuruluş tarafından tanımlanan radyoaktivite güvenlik seviyelerine düşene kadar ışınlama tesisinde bir süre tutulur.
Yeterli düzenleyici denetimi yoksa, ışınlanmış değerli taşlar potansiyel olarak nispeten büyük radyasyon dozlarına yol açabilir ve bu da öncelikle cildi etkileyebilir ve cilt yanıkları olasılığı görülebilir. Bu nedenle, düzenleyici denetim, ışınlanmış değerli taşlar için düzenleyici süreçleri ve rehberliği izleyerek değerli taşların dikkatlice işlenmesini ve satın almaya hazırlanmasını sağlamak için hayati önem taşır.(Not: Ülkemizde düzenleyici kuruluşun adı: Türkiye Atom Enerjisi Kurumu’dur.)
Bir ülke ışınlanmış değerli taşlar üretmeyi ve ticaretini yapmayı seçerse, IAEA ülkeye ışınlama tesisi tarafından etkili bir kalite güvence ve doğrulama programının nasıl kurulması ve uygulanması gerektiğini açıklayan IAEA güvenlik standartlarını kullanmasını tavsiye eder.
Bu, düzenleyici sınırların üzerinde aktivite konsantrasyonlarına sahip değerli taşların ışınlamadan hemen sonra halka sunulmamasını, azalıncaya kadar beklenmesini ve belirli değerli taş gruplarının izlenebilir olmasını sağlamayı amaçlamaktadır. Yöntemler arasında parti etiketleme, belirli radyonüklidlerin aktivite konsantrasyonlarının değerlendirilmesi, bozunma ve salınım sürelerinin hesaplanması ve güvenli depolama düzenlemeleri ve salınım kriterleri yer almaktadır.
Bu konuda kıdemli Uzman olan Igor Gusev şu yorumu yaptı:
“İşlevsel faaliyetleri için radyasyon kullanan veya yayan tüketici ürünlerinin güvenliğini sağlamak düzenleyici bir gerekliliktir. Düzenleyiciler olarak, sektörde olup bitenlerin önünde kalmamız, zorlukları öngörmemiz ve yalnızca mevcut risklere tepki vermekle kalmayıp aynı zamanda gelecekteki riskleri de öngören sağlam çerçeveler geliştirmemiz esastır,”
“Amacımız yalnızca radyasyon güvenliğini yönetmek değil, aynı zamanda bu teknolojilerin mümkün olan en güvenli şekilde kullanılmasını sağlayan en iyi uygulamaları tanımlamak ve somutlaştırmaktır”.
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’nün (OECD) Nükleer Enerji Ajansı tarafından ortaklaşa desteklenen Tüketici Ürünleri için Radyasyon Güvenliği ile ilgili IAEA kılavuzu, iyonizasyon odası duman dedektörleri, tungsten kaynak elektrotları ve yüksek yoğunluklu deşarj lambaları gibi radyoaktif maddeler içeren değerli taşlar ve diğer tüketici ürünlerinin IAEA Genel Güvenlik Gereksinimleri doğrultusunda güvenli bir şekilde üretilmesi ve tedarik edilmesi konusunda ülkelere yardımcı olmaktadır.
Bu, ülkelerin yeterli düzeyde kontrol sağlamalarına, haklı olmayan uygulamalarla üretilen tüketici ürünlerinin satışını önlemelerine ve haklı uygulamalarla üretilen tüketici ürünlerinin satışını gereksiz yere engellememelerine olanak tanır.
https://www.iaea.org/newscenter/news/gemstone-irradiation-keeping-workers-and-consumers-safe