04-05 Mart 2025 tarihli Yürütme Komitesi toplantısında kabul edilmiştir
Yapay Zeka (YZ) iş dünyasını yeniden şekillendirmekte, iş yapılarını, yetkinliklerin tanınmasını ve işyeri koşullarını derinden değiştirmektedir. YZ çalışanlar için ne iyi ne de kötüdür, bu nasıl kullanıldığına ve kim tarafından kontrol edildiğine bağlıdır. Böyle bir teknoloji, üretkenliği artırsa bile, çalışanların çoğunluğunun refahını mutlaka artırmaz. YZ, verimlilik artışları vaat ederken ve iş kalitesini artırma potansiyeline sahipken, aynı zamanda insan emeğinin değerini tehdit etmekte, eşitsizlikleri genişletmekte ve temel haklar, ücretler, iş sağlığı, güvenliği ve adaletle ilgili önemli zorluklar yaratmaktadır. YZ’nin etkileri, Nobel Ekonomi Ödülü sahibi Daron Acemoğlu tarafından da geliştirildiği üzere, teknolojiyi genel çıkarlar doğrultusunda şekillendirecek yasa koyucular, çalışma koşullarını koruyacak sendikalar, eğitime kamu yatırımı ve altyapıya kamu ve özel sektör yatırımı, adil rekabet kurallarının uygulanması ve kazançların vergilerle yeniden dağıtılması gibi politik tercihlere bağlıdır.
ETUC’un Aralık 2024’te iş yerinde yapay zeka üzerine ETUC stratejik tartışmasında sunulan ve tartışılan makalesi, ETUC’un taleplerini doğruladı, ancak aynı zamanda aşağıdaki yeni yönleri ve ana zorlukları da belirledi:
▪ İşler ve Ücretler Üzerindeki Etkisi: Yapay zeka güdümlü otomasyon ve üretken yapay zeka, uygun düzenlemeler yapılmadığı takdirde, ücret ve iş özerkliğini tehdit ederek işlerin yerinden edilmesine, masa başı ve güvencesiz istihdama neden olabilir. Avrupa Komisyonu, insana yakışır çalışma koşullarını sağlamak için korumalar getirmelidir.
YZ Kaynaklı Ayrımcılık: Sorumlu bir şekilde uygulanmazsa, YZ toplumsal önyargıları güçlendirebilir, işe alma, eğitime erişim, terfi ve işten çıkarmalarda eşitsizlikleri daha da kötüleştirebilir. Bağlamsal anlayış ve empati eksikliği, sistemlerin hassas insan etkileşimlerini ele alma yeteneğini sınırlar. Ayrımcılık karşıtı yasaların güçlü bir şekilde uygulanması hayati önem taşımaktadır.
Veri Gizliliği ve Gözetim: Yapay zeka güdümlü işyeri gözetimi gizlilik endişelerini artırmaktadır. GDPR’ye rağmen, uygulama boşlukları devam etmektedir. Çalışanlar ve temsilcileri veri toplama ve kullanımı üzerinde kontrol sahibi olmalıdır.
▪ Etik YZ ve İnsan Hakları: YZ, şeffaflık ve hesap verebilirliği sağlamak için katı etik normları takip etmelidir. YZ Yasası, çalışanların haklarını korumak için ele alınması gereken işyerine özgü korumalardan yoksundur.
▪ Eğitim ve YZ Okuryazarlığı: Çalışanların yaşam boyu YZ ile ilgili eğitime ihtiyacı vardır. İşverenlerin yasal olarak ilgili eğitimi sağlaması ve sendikaları beceri kazandırma için ortak eğitime dahil etmesi gerekmektedir.
İşçi liderliğindeki inovasyon: İşçilerin sesi ve deneyimi, YZ değer zincirinin tüm aşamalarına dahil edilmelidir. Bu, yalnızca işyeri düzeyinde işbirliğine dayalı inovasyonu değil, aynı zamanda Araştırma ve Geliştirme aşamasında işçi etkisini güvence altına almayı ve endüstriyel strateji tartışmalarında masada bir koltuk kazanmayı gerektirir. Sendikalar, adaleti, işçi özerkliğini ve kolektif karar almayı sağlarken iş kalitesini ve üretkenliği artıran YZ dağıtım stratejilerini müzakere etme yetkisine sahip olmalıdır.
ETUC, AB kurumlarını, YZ’nin herkes için fayda sağlamasını temin etmek üzere aşağıdaki alanlarda acil ve kararlı adımlar atmaya çağırmaktadır:
İşyerinde Algoritmik Sistemler Hakkında Yönerge
ETUC, iş yerindeki algoritmik sistemlere ilişkin özel bir yönerge için 2022 yılında yaptığı çağrıyı yinelemektedir. ETUC, Platform Çalışma Direktifinin algoritmik yönetimle ilgili bölümünün tüm işyerlerini kapsayan daha geniş bir direktif için güçlü bir temel olduğunu düşünmektedir, ancak tüm çalışanlara asgari bir standardın uygulanmasını sağlamak için kapsamının netleştirilmesi gerekmektedir. Ayrıca, bu direktif, yapay zekaya dayalı tüm karar alma süreçlerinin insan gözetiminde olmasını sağlamalı ve kontrolde insan ilkesini güçlendirmelidir. İşçiler ve temsilcileri, istihdamlarını veya refahlarını etkileyen YZ kararlarına itiraz etme ve bu kararları bozma hakkına sahip olmalıdır. İşverenler, sendikaları ve işçi temsilcilerini YZ ile ilgili işyeri kararlarına dahil etmek ve müzakere edilmiş çözümler için olanak sağlamakla yükümlü olmalıdır. YZ’ye dayalı izleme şeffaf ve müdahaleci olmamalı, işçilerin ve temsilcilerinin anlamlı istişareye izin vermek için ilgili bilgilere tam erişimine izin vermelidir İşçiler otomatik kararlara itiraz edebilmeli ve insan müdahalesi talep edebilmelidir. YZ, işle ilgili olmayan kişisel ve psikolojik verileri işlememeli ve iş sağlığı ve güvenliğini korumak için sıkı güvenlik önlemleri uygulanmalıdır.
YZ Sorumluluğu
ETUC, Avrupa Komisyonu’nun 12 Şubat 2025 tarihli 2025 çalışma programında, çalışanları işyerinde yapay zekanın yarattığı riskler karşısında tehlikede bırakacak bir hamle olan Yapay Zeka Sorumluluk Direktifini geri çekeceğini duyurmasını şiddetle kınamaktadır. Açık sorumluluk kuralları olmaksızın, işyeri kazaları, haksız işten çıkarmalar veya önyargılı işe alım algoritmaları gibi yapay zeka tarafından yönlendirilen kararlardan etkilenenler, tazminat istemekte daha büyük zorluklarla karşılaşacaktır. Net bir düzenlemenin olmaması, uygulama ve risk yönetimini geliştiren ve karar veren şirketler yerine, YZ sistemlerini çalıştıran işçilerin potansiyel sorumluluğunu da riske atmaktadır. YZ Sorumluluk Direktifi, YZ zarar verdiğinde işverenler için hesap verebilirliği tesis etmeyi amaçlıyordu. Direktifin geri çekilmesi, büyük teknoloji ve şirket çıkarları ile çalışanların korunması arasında adil bir denge sağlanması konusunda endişelere yol açmaktadır.
ETUC, Komisyon’u ihtiyatlılık ilkesini ciddiye almaya, kararını yeniden gözden geçirmeye ve çalışanları şirket güdümlü YZ politikalarına terk etmek yerine koruma görevini yerine getirmeye çağırmaktadır. ETUC, işle ilgili olarak yapay zeka tanıtıldığında ve kullanıldığında iş dünyasının olumsuz etkilerden sorumlu tutulmasını sağlayan bağlayıcı kurallar talep etmektedir. İşçilerin adil muamele, insana yakışır iş ve mahremiyet hakları korunmalıdır, bu pazarlık konusu yapılamaz. Emek bir meta değildir.
Küresel Dijital Değer Zincirlerinin Düzenlenmesi
YZ’nin değer zincirleri, genellikle Küresel Güney’de ve aynı zamanda Avrupa’da kötü çalışma koşulları altında dışarıdan temin edilen emek yoğun veri hazırlamaya dayanmaktadır. Veri etiketleme ve içerik moderasyonunda çalışan işçiler, düşük ücretler, aşırı izleme ve rahatsız edici içeriğe maruz kalma gibi ciddi sömürü koşullarına maruz kalmaktadır. Birçok yapay zeka eğitim veri seti, eşitsizlikleri daha da kötüleştiren düşük ücretli veya kayıt dışı emeğe dayanmaktadır. ETUC, AB kurumlarını Kurumsal Sürdürülebilirlik Durum Tespiti Direktifi (CS3D) ve Kurumsal Sürdürülebilirlik Raporlama Direktifi’nin (CSRD) kurumsal hesap verebilirliği sürdürmesini ve uygulamasını sağlamaya ve özellikle CS3D’de yer alan hukuki sorumluluğu azaltmamaya çağırmaktadır. YZ geliştirmede adil çalışma normlarını güvence altına almalı, sömürüyü önlemeli ve YZ ile ilgili işgücünün etik olarak tedarik edilmesini sağlamalıdır. Benzer şekilde, verilerin işlenmesi her zaman Avrupa yasalarında belirlenen standartları karşılamalı, verilerin işlenmesinin daha düşük çalışma ve sosyal standartlara sahip yargı bölgelerine dış kaynak kullanımına izin vermemelidir.
Telif Hakkı Koruması ve Yapay Zekanın Yaratıcı Çalışmalar Üzerindeki Etkisi
Yapay zeka modelleri, özellikle yaratıcı sektörlerde telif hakkı ihlallerine ilişkin endişeleri artıran büyük miktarda mesleki ve kişisel veriye dayanmaktadır. ETUC, AB kurumlarını bilgilendirilmiş rıza, şeffaflık ve yaratıcılar için adil ücretlendirmeye dayalı bir sistem kurmaya çağırmaktadır. Yaratıcıların görüntü, ses ve benzerliklerinin izinsiz çoğaltılmasını önlemek için GDPR’nin güçlendirilmiş bir şekilde uygulanması gerekmektedir.
Yapay Zekanın Çevresel Etkileri
YZ teknolojileri, iklim kazanımlarını baltalayabilecek ve iklim hedeflerini tehlikeye atabilecek önemli miktarda enerji ve doğal kaynak kullanımı gerektirmektedir. Büyük YZ modellerini eğitmek, tüm ülkelere güç sağlamak kadar elektrik tüketebilir ve tahminler, tek bir YZ modelinin kullanım ömrü boyunca beş arabaya eşdeğer karbon emisyonu üretebileceğini göstermektedir. Çevresel sürdürülebilirliği korumak için bu artan enerji talebinin yeni yenilenebilir enerji kaynaklarıyla karşılanmasını sağlamak çok önemlidir. Veri merkezleri soğutma için büyük miktarlarda su tüketmekte ve halihazırda kıtlıkla karşı karşıya olan bölgelerdeki su arzını tehdit etmektedir. Yapay zeka çiplere dayanır ve bunların üretimi, yüksek enerji tüketimi, atık geri dönüşümündeki zorluklar ve yoğun su kullanımı nedeniyle iklim hedefleri açısından zorlayıcı olabilir. Ayrıca, AB fosil yakıtları aşamalı olarak ortadan kaldırmaya yönelik politikalar uygularken, YZ’nin artan karbon ayak izi bu kazanımları etkisiz hale getirebilir ve karbon yoğun endüstrilerdeki iş kayıplarını boşa çıkarabilir. ETUC, AB kurumlarını, işletmelerden YZ’nin çevresel ayak izinin zorunlu şeffaflık kriterlerini raporlamalarını talep etmeye, sürdürülebilirlik normlarını uygulamaya ve YZ’nin benimsenmesinin mevcut iklim politikalarını zayıflatmamasını veya iptal etmemesini sağlamaya çağırmaktadır. YZ kullanan şirketler, enerji tüketimini azaltmayı ve çevresel zararı telafi etmeyi taahhüt etmelidir.
YZ Tekelleriyle Mücadele ve Avrupa YZ Egemenliğinin Sağlanması
YZ pazarı, başta ABD ve Çin olmak üzere bir avuç Büyük Teknoloji şirketi tarafından giderek daha fazla domine edilmekte ve Avrupa’nın veri egemenliği, teknolojik bağımsızlığı ve adil rekabeti için önemli riskler oluşturmakta ve Avrupa’nın stratejik özerkliğinin gelişimine zarar vermektedir. Bu zorlukların üstesinden gelmek için ETUC, AB kurumlarını antitröst yasalarını güçlendirmeye ve yapay zeka hizmetleri ve altyapısında pazar yoğunlaşmasını önlemek için sıkı düzenlemeler getirmeye çağırmaktadır. Bu tür düzenlemeler, Avrupa YZ işletmelerinin kamu finansmanı, inovasyon hibeleri ve özellikle işçiler için yasal korumalar yoluyla rekabet edebilecekleri bir ortamı teşvik etmelidir. YZ tarafından üretilen zenginliğin yeniden dağıtılması, kamu dijital altyapısının finanse edilmesi ve özellikle ücretlerin artırılmasında çalışanların korunması için adil bir vergilendirme sistemi desteklenmelidir. Açık kaynaklı ve merkezi olmayan YZ modelleri, telif hakkı korumalı YZ’ye alternatifler sağlamak için teşvik edilmeli ve YZ güdümlü yeniliğe adil erişim sağlanmalıdır. Ayrıca ETUC, AB kurumlarını Dijital Hizmet Yasası ve Dijital Pazar Yasasını tam olarak kullanmaya ve AB düzenleyici çerçevelerini zayıflatabilecek lobicilik çabalarına karşı düzenleyici bütünlüğü korumaya çağırmaktadır.
Avrupa Yapay Zeka Altyapısına Yatırım Yapmak
Avrupa, egemen YZ altyapısına yatırım yaparak etik YZ gelişiminde liderliğini ortaya koymalıdır. Fiber ve ağlar gigabit bağlantı için çok önemlidir, ancak Japonya ve Güney Kore’de %99’un üzerinde olan bu oran AB’deki hanelerin yalnızca %64’üne ulaşmaktadır. Bağlantı hedeflerine ulaşmak için tahmini 200 milyar Euro’luk bir yatırım gerekmektedir. Avrupa YZ projelerine yapılan kamu yatırımları, işçi merkezli ve insan haklarına uygun teknolojilere öncelik vermelidir. Temel işçi hakları ile uyumlu bir Avrupa YZ stratejisi, teknolojik özerkliği teşvik ederken YZ’nin kurumsal kâr yerine topluma hizmet etmesini sağlamak için gereklidir. AB, kamu yayıncılarından ilham alarak bir kamu dijital altyapısı geliştirmeyi de düşünmelidir. Örneğin, kamu tarafından finanse edilen bir sosyal medya platformu veya YZ geliştirme merkezi, bilgiye daha adil erişim sağlayabilir, demokratik değerleri koruyabilir ve Büyük Teknoloji firmalarının pazar tekelleşmesini önleyebilir. Ayrıca ETUC, güvenliği ve bağımsızlığı sağlamak için kamu verilerinin Avrupa kamu bulut hizmetlerinde depolanmasını talep etmektedir. Yapay zeka alanındaki kamu girişimleri, çalışanların haklarını ve mahremiyetini korurken ve teşvik ederken yeniliği teşvik eden bir ekosistem yaratabilir.
YZ’nin iş yerlerinde hızla yaygınlaşması, işçi hakları, istihdam güvenliği ve sosyal adalet açısından derin bir zorluk teşkil etmektedir. Avrupa yasa koyucusu, adil YZ dağıtımını teşvik eden, veri gizliliğini koruyan ve etik YZ uygulamalarını destekleyen güçlü düzenleyici çerçeveler sağlayarak çalışanları korumak için kararlı bir şekilde hareket etmelidir. ETUC, iş yerindeki algoritmik sistemler hakkında özel bir direktif, YZ tekellerine karşı önlemler ve etik, işçi merkezli YZ gelişimine önemli yatırımlar da dahil olmak üzere güçlü yasama eylemi çağrısında bulunmaktadır. YZ ile ilgili yasal çerçeveyi uygulamak için ETUC, Üye Devletlerin ve AB’nin kamu düzenleyicilerini kaynak ve nitelikli personel ile iyi bir şekilde donatılmasını sağlayarak güçlendirmesi gerektiğinin altını çizmektedir. Ayrıca, YZ uygulamasının adil iş gücü uygulamaları ve işçi hakları ile uyumlu olmasını ve sektörlerin özel ihtiyaçlarına göre uyarlanmasını sağlamak için her düzeyde toplu pazarlığın güçlendirilmesi çok önemlidir. YZ dahil olmak üzere dijitalleşmeye ilişkin AB sektörler arası ve sektörel sosyal ortak anlaşmaları, kurumların ve sosyal ortakların bu yönde hareket etmek için siyasi iradesi olduğu sürece, sosyal ortakların herkes için çalışma hayatının kalitesini iyileştirmek için dijital çeviriyi nasıl şekillendirebileceğinin iyi örnekleridir.